रशिया उघडपणे समर्थन का देत नाही?

नवी दिल्ली: गेल्या दोन वर्षांत पंतप्रधान नरेंद्र मोदी दोनदा रशियाच्या भेटी देत भारत-रशिया संबंधांवर भर दिला, पण फेब्रुवारी २०२२ पासून युक्रेनवर चालू असलेल्या युद्धामुळे राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमीर पुतिन भारतात आले नाहीत. या पार्श्वभूमीवर, द्विपक्षीय संबंधांतील ऐतिहासिक जवळीक आणि वर्तमानातील संतुलनावादी भूमिकेची चर्चा सुरू आहे.

ऐतिहासिक पाठिंबा: काश्मीर ते गोवा  

सोव्हिएत युनियन (USSR) आणि भारत यांचे संबंध १९५० च्या दशकापासून ‘विशेष मैत्री’चे होते. १९५५ मध्ये सोव्हिएत नेते निकिता ख्रुश्चेव्ह यांनी भारताच्या पाठिंब्यासाठी “पर्वताच्या शिखरावरूनही तुमच्या बाजूने उभे राहू” असे भावुक शब्द उच्चारले होते. १९५७, १९६२, आणि १९७१ मध्ये संयुक्त राष्ट्रात काश्मीर मुद्द्यावर भारताच्या विरोधातील ठरावांना सोव्हिएत युनियनने व्हेटो लावून अडवले. १९६१ मध्ये गोव्यातील पोर्तुगीज राजवट संपवण्यासाठी भारताच्या सैनिकी कारवाईवरही USSR ने व्हेटो वापरला होता. १९९१ नंतर रशियानेही काश्मीर हा भारताचा अविभाज्य भाग म्हणून मान्यता दिली.

वर्तमानातील संतुलन: पाकिस्तानची भूमिका आणि रशियाची ‘तटस्थता’  

२०१९ मध्ये काश्मीरचा विशेष दर्जा रद्द केल्यावर रशियाने भारताला पाठिंबा दिला, पण २०१९ च्या पुलवामा हल्ल्यानंतर भारत-पाकिस्तान तणावावेळी रशियाची प्रतिक्रिया “संतुलित” राहिली. रशियन विदेशमंत्री सर्गेई लावरोव्ह यांनी द्विपक्षीय संवादाचा आग्रह धरला आणि मध्यस्थीची ऑफर दिली. तज्ज्ञांच्या मते, रशियाचा हा नवा दृष्टिकोन भूराजकीय गरजांमुळे आहे:

– १. चीनसोबतचे संबंध: रशियाला चीन आणि भारत दरम्यान संतुलन राखावे लागत आहे.

– २. पाकिस्तानसोबत जवळीक: २०२३ मध्ये रशिया-पाकिस्तान व्यापार $१ अब्ज ओलांडला. ब्रिक्समध्ये पाकिस्तानचा समावेश घेण्याच्या रशियन समर्थनाने भारताची चिंता वाढली आहे.

– ३. युक्रेन युद्धाचा प्रभाव: या संघर्षात भारताने रशियाला पूर्ण पाठिंबा न देणे, तर युक्रेनशी संवादाचा सल्ला देणे, यामुळे रशियात निराशा निर्माण झाली असावी.

भारताची अमेरिकेकडे झुकणारी कमान  

२०१४ नंतर भारत-अमेरिका संरक्षण सहकार्य वाढले आहे. २००९-२०१३ दरम्यान भारताच्या ७६% लष्करी आयातीचा पुरवठा रशिया करत होता, तो २०१९-२०२३ मध्ये ३६% वर आला आहे. तरीही, रशियाकडून S-400 मिसाइल सिस्टमसारखे महत्त्वाचे करार भारताने केले आहेत.

तज्ज्ञांचे विश्लेषण  

– डॉ. राजन कुमार (JNU): “रशियाचा पूर्वीचा एकतर्फी पाठिंबा आता संपुष्टात येतो आहे. त्यांना आता अफगाणिस्तानमध्ये पाकिस्तानच्या मदतीची गरज आहे.”

– निवेदिता कपूर (मॉस्को युनिव्हर्सिटी): “रशिया दोन अणुशक्ती देशांमध्ये तटस्थ राहण्यास प्राधान्य देतो. चीन पाकिस्तानला उघड पाठिंबा देत असताना, भारताची रशियाकडून अपेक्षा वाढते.”

– संजय कुमार पांडे (JNU): “१९६५ च्या युद्धात सोव्हिएत मध्यस्थीमुळे ताश्कंद करार झाला, पण तो भारताच्या हिताचा नव्हता. तरीही, रशिया अजूनही भारताचा विश्वासू भागीदार आहे.”

भविष्यातील आव्हाने  

– पुतिनची भारत येणार की? डिसेंबर २०२१ नंतर पुतिन भारतात आले नाहीत, तर चीनला दोनदा भेट दिली.

– SCO मधील दुरावा: २०२३ मध्ये भारताने SCO समिटचे अल्प प्राधान्य दिले, तर G-20 ला प्रचंड महत्त्व.

– ऊर्जा व्यापार: २०२३ मध्ये भारत-रशिया व्यापार $६८ अब्ज होता, त्यातील $६० अब्ज पेट्रोलियमचा.

ऐतिहासिक मैत्री आणि वर्तमानातील व्यावहारिक राजकारण यांच्या द्वंद्वात भारत-रशिया संबंध सध्या ‘सुवर्णकाळ’ आणि ‘सावधगिरी’ यांच्या दरम्यान झुलत आहेत. जागतिक राजकारण, चीनची भूमिका, आणि युक्रेन युद्ध यामुळे हे नाते अधिक जटिल झाले आहे. तरीही, दोन्ही देशांसाठी हे संबंध ‘अनिवार्य’ आहेत, असे तज्ज्ञ मानतात.